Η Αμφίπολη, η Σφίγγα και η κάθοδος στον Άδη

Εντάξει, ο τάφος της Αμφίπολης μας έδωσε τη χαρά μιας μεγάλης ανακάλυψης. Μπορεί να μας δώσει πολύ περισσότερα, όμως: η κατάβαση στον κόσμο των νεκρών, στα άδυτα της Γαίας και του αρχαίου κόσμου, ίσως να μας βοηθήσει να δούμε το δικό μας κόσμο με άλλα μάτια.

Θα ομολογήσω ότι το θρίλερ γύρω από το «ποιος είναι ο διάσημος νεκρός της Αμφίπολης» με έχει αφήσει εν πολλοίς ανέγγιχτη. Ίσως γιατί ο τρόπος από τον οποίο προσεγγίζεται το θέμα από κυβερνώντες και media εμπεριέχει μια δόση ιεροσυλίας. Η κατάδυση στον κόσμο των νεκρών δεν θα ’πρεπε να θυμίζει ταινία του Ιντιάνα Τζόουνς ούτε να μετατρέπεται σε αντιπερισπασμό από τα προβλήματα της καθημερινότητας. Φυσικά, όσο ο «άρτος» λιγοστεύει, τόσο πιο βολικό είναι να πολλαπλασιάζονται τα «θεάματα».

Αντί, λοιπόν, να μετατρέπεται σε υπερθέαμα προς λαϊκή κατανάλωση μια ανασκαφή που θα ’πρεπε να έχει γίνει δεκαετίες πριν, θα μπορούσαμε να τη δούμε μ’ έναν άλλο, πιο ουσιαστικό τρόπο. Η αναζήτηση του νεκρού (ή μήπως της νεκρής;) θυμίζει την κατάβαση στον Κάτω Κόσμο. Μια πράξη βαθιά συμβολική, που επαναλαμβάνεται ξανά και ξανά μέσα στη μυθολογία: ο Οδυσσέας κατεβαίνει στον Άδη για να συμβουλευτεί το μάντη Τειρεσία. Ο Ορφέας για να βρει τη χαμένη του Ευρυδίκη. O Διόνυσος για να αναστήσει τη μάνα του, τη Σεμέλη. Η Ψυχή για να περάσει τις δοκιμασίες που θα την οδηγήσουν στον αγαπημένο της Έρωτα. Η Περσεφόνη οδηγείται εκεί άθελά της για να γίνει γυναίκα του Πλούτωνα.

Αλλά και σε πλήθος παραδόσεις ανά τον κόσμο εμφανίζεται το ταξίδι στον Άδη. Τι είναι άραγε αυτό που οδηγεί τους ζωντανούς να ιχνηλατήσουν τον κόσμο των νεκρών; Η κατάβαση στα έγκατα της Μάνας Γης αποτελεί συμβολικά μια επιστροφή στη μήτρα της μητέρας. Δεν είναι τυχαίο ότι σε κάποιες άλλες εποχές τα πτώματα θάβονταν σε στάση εμβρύου.

Τα σπλάχνα της Γαίας θεωρούνταν τόπος μαγικός, φορτισμένος με ιδιαίτερη δύναμη. Στο κάτω κάτω εκείνη υπήρξε η «μητέρα των θεών και των ανθρώπων», η δότειρα της ζωής αλλά και της προφητικής σοφίας. Διόλου παράξενο, λοιπόν, που οι αρχαιολόγοι, στη δική τους κατάβαση, συναπαντήθηκαν με θηλυκές μορφές, Καρυάτιδες και Σφίγγες. Ας σταθούμε λίγο στις τελευταίες, που ενσαρκώνουν ένα παράδοξο: συνδυάζουν το ζωικό με το ανθρώπινο, το λιοντάρι με τη γυναίκα, το τρομαχτικό με το θεϊκό. Φύλακες τάφων αλλά και ιερών τόπων. Δεν είναι τυχαίο ότι κάποιες από τις πιο διάσημες σφίγγες είχαν στηθεί ως αναθήματα σε ιερά.

Παρακολούθησα μ’ ενδιαφέρον την αρθρογραφία των ημερών γύρω από το θέμα, όμως αυτό που μου τράβηξε την προσοχή είναι όχι τόσο το τι γράφεται όσο το τι δεν γράφεται. Οι αρθρογράφοι, μιλούν, για παράδειγμα, για την περίφημη Σφίγγα των Δελφών, μαρμάρινη κι επιβλητική, αφιέρωμα των Ναξίων, που χρονολογείται στο 560 περίπου. Ξεχνούν, όμως, να πουν ότι οι Δελφοί υπήρξαν πανάρχαιος τόπος της Γαίας, πολύ προτού αφιερωθούν στον Απόλλωνα. Η μελετήτρια Νίκη Δρόσου-Παναγιώτου αναφέρει ότι η Σφίγγα «ήταν τοποθετημένη σε μια ιωνική κολώνα και βρισκόταν στο Ιερό της Γαίας, όπου ανήκε φυσιολογικά ως δαίμονας της γης, για να φυλάει το μαντείο της».

Τα media, βέβαια, δεν παραλείπουν να μας θυμίσουν το μύθο της Σφίγγας: δεν ήταν παρά ένα ανθρωποφάγο τέρας που έθετε το αίνιγμα το οποίο μόνο ο Οιδίποδας κατάφερε να λύσει προκειμένου να γίνει βασιλιάς της Θήβας. Φυσικά, ουδείς κάνει τον κόπο να εξηγήσει πώς ένα δολοφονικό πλάσμα εξελίχθηκε σε φύλακα ιερών και τάφων. Ή μήπως το αντίστροφο συνέβη; Αν σκάψουμε λίγο πιο βαθιά στο χρόνο, μάλλον θ’ ανακαλύψουμε ότι η δαιμονοποίηση θηλυκών χθόνιων μορφών, όπως η Μέδουσα και η Σφίγγα, οφείλεται σε πατριαρχικές διαστρεβλώσεις. Το ότι οι θεότητες της παλιάς θρησκείας συχνά γίνονται οι δαίμονες της νέας αποτελεί κοινότοπη πλέον διαπίστωση.

Και μια που αναφέρθηκα στη Θήβα, είχα εντυπωσιαστεί όταν προ αμνημονεύτων ετών επισκέφτηκα το μουσείο της. Περιείχε, θυμάμαι, μοναδικά στο είδος τους ευρήματα, όπως οι ανατολικοί σφραγιδοκύλινδροι της Ύστερης Εποχής του Χαλκού και οι μυκηναϊκές λάρνακες από την Τανάγρα. Ευτυχώς κατάφερα να τα δω τότε γιατί πλέον το μουσείο παραμένει ερμητικά κλειστό εδώ και χρόνια.

Τι περίεργο! Τα media μας ενημερώνουν πανηγυρικά ότι βρέθηκαν τα κονδύλια για τις ανασκαφές της Αμφίπολης αλλά ξεχνούν να μας πουν πόσα μουσεία και αρχαιολογικοί χώροι βουλιάζουν στην εγκατάλειψη. Ενθουσιάζονται με κάθε καινούριο εύρημα που έρχεται στο φως αλλά αγνοούν επιδεικτικά πόσα έργα τέχνης θάβονται στο σκοτάδι μέσα σε κούτες στα υπόγεια των μουσείων – ή γίνονται εύκολη λεία αρχαιοκάπηλων. Φυσικά ούτε λόγος για το πόσοι αρχαιολόγοι και συντηρητές/τριες αρχαιοτήτων παραμένουν άνεργοι σε μια χώρα που η πολιτιστική κληρονομιά της χάνεται στα βάθη του χρόνου. Μήπως τελικά το ανθρωποφάγο τέρας δεν είναι η Σφίγγα αλλά η ίδια η κοινωνία στην οποία ζούμε;

Εντάξει, ο τάφος της Αμφίπολης μας έδωσε τη χαρά μιας μεγάλης ανακάλυψης. Μπορεί να μας δώσει πολύ περισσότερα, όμως: η κατάβαση στον κόσμο των νεκρών, στα άδυτα της Γαίας και του αρχαίου κόσμου, ίσως να μας βοηθήσει να δούμε το δικό μας κόσμο με άλλα μάτια. Χρειάζεται θάρρος για να ξεκινήσει κανείς αυτό το ταξίδι. Μα πάνω απ’ όλα χρειάζεται ν’ αποτινάξει τους εύκολους πανηγυρισμούς, τους άσκοπους κομπασμούς και τις αποκοιμιστικές ψευδαισθήσεις…

Διαβάστε περισσότερα:

Δρόσου – Παναγιώτου, Νίκη, Δελφοί, «Γνώση», Αθήνα 1993

Μήνη, Χαρίτα, «Το μυστήριο της Σφίγγας: Ανθρωποφάγο τέρας ή φύλακας άγγελος», Μυστική Ελλάδα 33, Ιούνιος 2007, 38-44

“Sphinx,” Theoi Project, http://www.theoi.com/Ther/Sphinx.html

…………………………

Για να διαβάσετε περισσότερα άρθρα μου, επισκεφτείτε τη σελίδα Author Harita Meenee, καθώς και το ιστολόγιο Mythic Wisdom.

.