Μαθήματα από τους νεκρούς

Τα τρία κρανία μοιάζουν να με καρφώνουν με τ’ αδειανά τους μάτια. Σε άλλες εποχές θα τρόμαζα αλλά τώρα τούτα τ’ απομεινάρια κάποιων μακρινών προγόνων μου φαίνονται οικεία. Αναρωτιέμαι ποιοι ήταν αυτοί οι άνθρωποι και τι προκάλεσε το θάνατό τους. Στρέφω το βλέμμα προς τη γυναίκα που βρίσκεται στο κέντρο της αίθουσας. Σπάνιο εύρημα: ένας άθικτος νεολιθικός σκελετός, θαμμένος στη συμβολική στάση του εμβρύου – μια επιστροφή στη μήτρα της Μάνας Γης. Τώρα θαυμάζω τη γαλήνια όψη της νεκρής: διατηρεί την ηρεμία της πέρα από τον τάφο, όντας το κεντρικό έκθεμα στο Νεολιθικό Μουσείο Διρού στη Μάνη.

Το μουσείο είναι μικρό αλλά έντονα υποβλητικό. Μας ταξιδεύει στα βάθη του χρόνου, καθώς τα ευρήματά του χρονολογούνται από την περίοδο του 5300-3200 π.0. Μια πολυπληθής και δυναμική κοινότητα άκμαζε κάποτε εκεί. Το σπήλαιο του Διρού Αλεπότρυπα ήταν για εκείνους τους ανθρώπους το σπίτι τους, και ταυτόχρονα χώρος αποθήκευσης, λατρείας και ταφής. Παρατηρώ τα εργαλεία τους, τα καλοφτιαγμένα αγγεία, τα κοσμήματα, τα σύνεργα της υφαντικής – καθημερινά αντικείμενα που μαρτυρούν υψηλό επίπεδο πολιτισμού.

Προσπαθώ να καταλάβω κάτι από το μυστηριώδη κόσμο τους: έναν πολιτισμό που δημιούργησαν άνθρωποι οι οποίοι κυνηγούσαν, ψάρευαν, εμπορεύονταν μέσω θαλάσσης, καλλιεργούσαν τη γη και δημιουργούσαν κομψοτεχνήματα. Οι απεικονίσεις βίας και πολέμου, τόσο γνώριμες στις μεταγενέστερες εποχές, εδώ απουσιάζουν. Εμφανίζονται, όμως, εκείνα τα αινιγματικά αγαλματάκια που κάποιοι/ες τολμούν να αποκαλούν θεές – ή ίσως ακόμη και απεικονίσεις της Μεγάλης Θεάς Φύσης.

Ένα μικρό μαρμάρινο ειδώλιο μ’ αιφνιδιάζει. Γυναικείο, πληθωρικό με γλουτούς που προεξέχουν έντονα. Τα χέρια κρατούν τους μαστούς. Κοντά του βρίσκεται ένα άλλο, ακόμη μικρότερο: λαιμός και κεφάλι σε σχήμα φαλλικό. Να είναι άραγε η προσωποποίηση της γύνανδρης Μητέρας Φύσης; Η ετικέτα του μουσείου αναφέρει ότι τα αντικείμενα σε αυτή τη βιτρίνα σχετίζονται με τη λατρεία. Έτσι κι αλλιώς, η εικόνα αυτή αντιπροσωπεύει τη δύναμη της ζωής, σε χτυπητή αντίθεση με τα ανθρώπινα κόκκαλα που βρίσκονται κοντά της.

Πώς να ήταν άραγε εκείνες οι πρώιμες κοινωνίες; Σίγουρα δεν είναι εύκολο ν’ ανασυνθέσει κανείς το παρελθόν, κι όμως επιστήμες όπως η αρχαιολογία και η κοινωνική ανθρωπολογία έχουν ήδη δώσει μια αρκετά καθαρή εικόνα: στις παλαιολιθικές φυλές των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών δεν εμφανίζονται φαινόμενα όπως οι κοινωνικές τάξεις, η εκμετάλλευση και η καταπίεση. Γι’ αυτό και οι επιστήμονες ονομάζουν τις κοινωνίες εκείνες egalitarian, «εξισωτικές», μια που βασίζονταν στην ισότητα. Οι άνθρωποι για να επιβιώσουν μέσα στην άγρια φύση καλλιεργούσαν το πνεύμα της συνεργασίας και της συλλογικότητας. Τα χαρακτηριστικά αυτά συνεχίστηκαν ως ένα βαθμό και στη Νεολιθική Εποχή.

Είναι ενδιαφέρον ότι κάποια πράγματα που θεωρούμε δεδομένα ούτε καν υπήρχαν στο μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας. Φαινόμενα όπως η συσσώρευση πλούτου, ο ανταγωνισμός, ο πόλεμος, η σεξουαλική καταπίεση, οι διακρίσεις εις βάρος των γυναικών σήμερα μοιάζουν να είναι κομμάτι της ανθρώπινης φύσης – κι όμως, κάποτε ήταν άγνωστα.

Αναπόφευκτες οι συγκρίσεις ανάμεσα στο τότε και το τώρα. Οι ειρηνικές εποχές έχουν χαθεί εδώ και καιρό στους λαβυρίνθους του χρόνου κι εμείς έχουμε να αντιμετωπίσουμε τη σκληρή πραγματικότητα του παρόντος. Μια χώρα που η οικονομία της έχει πληγεί βαθιά γεννάει το θάνατο: τις αυτοκτονίες, τον πρόωρο χαμό ανθρώπων από έλλειψη φαρμάκων και περίθαλψης, τις δολοφονικές επιθέσεις.

Ας σταθούμε στις τελευταίες, και μάλιστα σ’ εκείνες που γίνονται – τι ειρωνεία – συνοδεία μαιάνδρων κι αγκυλωτών σταυρών. Ας θυμηθούμε ότι αυτά κάποτε δεν ήταν προάγγελοι θανάτου. Αντίθετα, αποτελούσαν σύμβολα του νερού και του ήλιου, της αέναης ροής. Ίσως η συχνή παρουσία τους στην αρχαία τέχνη ήταν μια υπενθύμιση ότι τα πάντα βρίσκονται σε μια διαδικασία αλλαγής: η ζωή, η φύση, η κοινωνία, οι άνθρωποι. Γιορτές όπως τα Ελευσίνια Μυστήρια, που τελούνταν το Σεπτέμβρη, τιμούσαν την αλλαγή των εποχών αλλά και την εναλλαγή ζωής και θανάτου. Η πομπή των Ελευσινίων ξεκινούσε από το νεκροταφείο του Κεραμεικού, άλλωστε.

Το φετινό Σεπτέμβρη θα γίνει μια άλλη πομπή με αφετηρία και πάλι το θάνατο: συμπληρώνεται ένας χρόνος από τη δολοφονία του μουσικού και ακτιβιστή Παύλου Φύσσα, ο οποίος υπερασπιζόταν τα ανθρώπινα δικαιώματα. Μια αντιφασιστική πορεία θα τιμήσει τη μνήμη του. Όταν τα ναζιστικά φαντάσματα επιστρέφουν για να μας στοιχειώσουν, η θέση μας είναι στους δρόμους. Το χρωστάμε στον εαυτό μας αλλά και στους νεκρούς μας. Σ’ όλους εκείνους, άνδρες και γυναίκες, που πάλεψαν για αξιοπρέπεια κι ελευθερία ανά τους αιώνες. Και σ’ εκείνους που έχτισαν λιθαράκι λιθαράκι τον πολιτισμό, από την Εποχή του Λίθου μέχρι σήμερα.

Έχουμε πολλά να μάθουμε από τους νεκρούς, αρχαίους και σύγχρονους. Οι προϊστορικοί μας πρόγονοι μάς ψιθυρίζουν ότι μπορούμε να δημιουργήσουμε έναν κόσμο απαλλαγμένο από τη βία, την εκμετάλλευση και την καταπίεση. Τον έχουμε ανάγκη αυτόν τον αλλιώτικο κόσμο. Όσο περνάει ο καιρός, βλέπουμε ότι δεν είναι απλώς το όνειρο κάποιων ρομαντικών – είναι ζήτημα ζωής και θανάτου!

Διαβάστε περισσότερα:

Gray, Peter, “How Hunter-Gatherers Maintained Their Egalitarian Ways”, Psychology Today, www.psychologytoday.com/blog/freedom-learn/201105/how-hunter-gatherers-maintained-their-egalitarian-ways

Harman, Chris, A People’s History of the World, Bookmarks, London 2002

Νεολιθικό Μουσείο Διρού, www.mani.org.gr/spilaia/mous_dirou/mouseio.htm

Το άρθρο δημοσιεύτηκε στη στήλη Ανατροπές του περιοδικού Φαινόμενα.